“Het fijne van aardgas is dat het in grote hoeveelheden in Nederland aanwezig is”, zo trapt Mark Hooftman, Beleidscoördinator Geothermie bij EZK, het gesprek af. “Het is relatief goedkoop en voor het verwarmen heeft het een ideale energiepotentie. Die aspecten samen maken het lastig om een goed alternatief te vinden.” Gezien de potentie van aardwarmte is het volgens EZK belangrijk dat dit alternatief zich tot een volwaardig ontwikkelt. Mark: “Voor de energiemix van de toekomst kan het een belangrijke bron worden. Doorrekeningen geven aan dat aardwarmte in  potentie in 20 procent van de warmtevraag zou kunnen voorzien. Lokaal gezien zal dat verschillen. Zo zou het in het ene warmtenet 20 procent van de warmte kunnen leveren en in het andere misschien wel de helft.”

Gebouwde omgeving

Voor de gebouwde omgeving in Nederland is het een nieuw alternatief die voor die specifieke situatie uitgewerkt moet worden. Mark: “Dat is zowel een technisch, financieel als maatschappelijk een flinke opgave gezien ook de aandacht voor de mogelijke risico’s. In kassenland werkt dat anders. Een groep tuinders voorziet al in voldoende warmtevraag. Als jij daar voor jouw bedrijf met aardwarmte aan de slag wilt en jouw buurman kan daar ook van meeprofiteren, dan heb je een compleet ander gesprek met je omgeving.”

Keuzes maken

De ontwikkeling van de geothermiemarkt loopt volgens Mark nu conform de verwachting. “Het grootste potentieel ligt in de gebouwde omgeving. Voor het gebruik van aardwarmte heb je een warmtenet nodig. Afgezien van grotere steden als bijvoorbeeld Utrecht, Rotterdam, Amsterdam en Den Haag , moeten die netten als collectieve voorziening nog gerealiseerd worden. Daarvoor moeten nu de keuzes gemaakt worden bij het opstellen van de regionale energiestrategieën en de warmtetransitievisies. Het wordt dus pas na 2030 echt interessant om aardwarmte grootschalig in de bebouwde omgeving uit te rollen.”

Werk aan de winkel

In het ‘Masterplan Aardwarmte’ uit 2018 spreekt de sector de verwachting uit voor 2030 in de bebouwde omgeving 20 petajoule aardwarmte te kunnen leveren, afhankelijk van de groei van bestaande en uitrol van nieuwe warmtenetten en het ondergrondse potentieel op die locaties. Ter illustratie, 1 petajoule komt overeen met het jaarverbruik van 25.000 bestaande huizen. Om deze doelen te bereiken, zal het aantal doubletten van een kleine 20 moeten groeien naar ongeveer 175 in 2030 en vervolgens naar zo’n 700 in 2050. Daarbij ligt de focus op het verduurzamen van bestaande warmtenetten. Mark: “Dat geeft aan dat de sector zeer ambitieus is. EZK is wat dat betreft gematigder in haar verwachtingen over wat er wanneer haalbaar is. Maar vaststaat dat onderzoeksprojecten zoals Lean in Utrecht – waar al een groot warmtenet ligt – enorm belangrijk zijn voor de ontwikkeling van aardwarmte in Nederland. Met het andere Utrechtse project Goud worden de mogelijkheden van ultradiepe geothermie verkend. Daarmee krijg je ook zicht op de mogelijkheden om bijvoorbeeld de warmtevraag van de lichte industrie te verduurzamen met een warmte van rond 100 – 120 graden.”

Solide fundament

De hoofdboodschap vanuit EZK is versterken en versnellen. Om die ambitie waar te maken zal de sector moeten en groeien en ook professionaliseren. “Denk bij dat laatste bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van industriestandaard voor putontwerpen en werkprogramma’s waarin alle risico’s worden meegenomen. Zorg voor een standaard robuust en corrosiebestendig putontwerp dat zonder al teveel onderhoud twintig of dertig jaar meegaat. Ook door in te zetten op een sterk ontwikkelde veiligheidscultuur binnen de sector werk je aan een solide fundament. Een voordeel is ook dat aardwarmte door standaardisering een stuk goedkoper wordt. Als je kijkt naar het hele innovatietraject kun je daar een enorme kostenreductie mee behalen.”

Via schaalgrootte naar subsidievrij

Gezien de hoge kosten en de financiële risico’s kan aardwarmte op dit moment alleen rendabel zijn als dit ondersteund wordt met subsidieregelingen zoals SDE+. Mark: “Wat je wilt is schaalgrootte creëren. Hoe meer er ontwikkeld wordt, des te meer je leert om uiteindelijk tot een grotere uitrol van aardwarmte te komen. Om die schaalgrootte te creëren, heb je nu nog subsidie nodig. Maar als je van aardwarmte echt een volwaardig alternatief wilt maken, dan zal die financiële steun er op een gegeven moment ook weer vanaf moeten. We mikken nu op een subsidievrije sector in 2030. Dat is een stevige ambitie, maar ik denk dat het haalbaar is.”

Rollen en verantwoordelijkheden

Op het gebied van aardwarmte vallen verschillende rollen en verantwoordelijkheden onder de politieke verantwoordelijkheid van de minister van EZK. Zo is het ministerie zelf verantwoordelijk voor passende wet- en regelgeving. Daarnaast is EZK ook het bevoegd gezag voor het afgeven van zowel de opsporings-, omgevings- en winningsvergunning. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RvO) houdt zich als uitvoeringsorganisatie op het vlak van duurzaamheid bezig met onder meer subsidieregelingen zoals SDE+ en RNES (Garantieregeling Aardwarmte). Energiebeheer Nederland (EBN) investeert als kennispartner mee in het ontwikkelen van aardwarmteprojecten. Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is de onafhankelijk toezichthouder voor alle mijnbouwactiviteiten in Nederland. Mark: “Al deze partijen hebben dus hun eigen verantwoordelijkheden en rol.”

De staat als investeerder

Tot 2016 richtte EBN zich hoofdzakelijk op gas en olie. Nu is het één van de drijvende krachten achter de ontwikkeling van aardwarmte in Nederland. Met diepgaande kennis van de Nederlandse ondergrond vervult EBN naar eigen zeggen een sleutelrol bij het verbinden van overheden en commerciële partijen in de energiesector. Mark: “In de afgelopen jaren is EBN opgetuigd als kennisdragende investeerder en partner voor het ontwikkelen van aardwarmte. Om risicodragend te kunnen deelnemen, moet EBN een wettelijke taak krijgen op het gebied van aardwarmte. Dit wordt geregeld via een wijziging van de Mijnbouwwet. Totdat de Mijnbouwwet is gewijzigd, kunnen projecten EBN op vrijwillige basis vragen deel te nemen. Na de inwerkingtreding van de gewijzigde Mijnbouwwet, naar verwachting in 2021, is deelname van EBN verplicht. Maar als er straks een markt ontstaat met relatief grote spelers dan kan dat weer veranderen. De verplichte deelname van EBN wordt vijf jaar na inwerkingtreding geëvalueerd.”

SCAN

Sinds begin 2019 werken TNO en EBN samen aan het programma Seismische Campagne Aardwarmte Nederland, kortweg SCAN. Aan de hand van de resultaten van dit seismologisch onderzoek kan beter worden bepaald waar de ondergrond in Nederland mogelijk geschikt is voor aardwarmtewinning. Mark: “Omdat het uitvoeren van een proefboring naar aardwarmte erg duur is en het financiële risico erg groot is wil je als aardwarmtebedrijf graag zoveel mogelijk weten over de situatie in de ondergrond. Dat nemen wij nu voor een groot deel op onze schouders door een landelijk geologisch onderzoek uit te laten voeren op plekken waar de ondergrond tot nu toe onbekend is. Iedereen die iets met aardwarmte wil heeft toegang tot deze ruwe geologische data. Die zal nog wel nader bestudeerd moeten worden voor lokale toepassingen. Denk aan overheden die aan energiestrategieën werken of commerciële bedrijven die benieuwd zijn waar kansen en mogelijkheden liggen

Maatschappelijk draagvlak

Door de ervaringen met de gaswinning in Groningen ligt er zowel voor de overheid als voor aardwarmte-ondernemingen de taak om het vertrouwen van de samenleving daar waar nodig en mogelijk terug te winnen. Mark: “Het investeren in maatschappelijk draagvlak vindt plaats op verschillende niveaus. Vanuit het Rijk zullen we tegen de achtergrond van de warmtetransitie nut en noodzaak duidelijk moeten maken. Dit doen we nu bijvoorbeeld door in alle provincies bijeenkomsten over aardwarmte te organiseren. Provincies en gemeenten kunnen nu zelf keuzes maken voor het verduurzamen van de warmte. Wat past hier? Bij die lokale afweging ligt ook een stuk draagvlakontwikkeling. En tenslotte is het van belang dat het aardwarmtebedrijf als nieuwe en goede buurman zorgt voor een ontwikkelingstraject waarin hij ook de omgeving meeneemt. Natuurlijk kun je niet iedereen gelukkig maken en zal er ook ten aanzien van aardwarmte her en der scepsis blijven bestaan. Maar dat is niet erg. Zoals zo vaak heb je ook hier te maken met een kleine groep uitgesproken voorstanders en een kleine groep uitgesproken tegenstanders. Het gaat erom dat je de stille meerderheid via degelijk onderzoek voldoende zekerheid en geruststelling kunt bieden voor het gegeven dat aardwarmte een goede en veilige optie is. En daar moeten we nu naartoe.”